ادامه تفسیر بیت اول گلشن راز شیخ محمود شبستری رحمه الله علیه
بنام آنکه جان را فکرت آموخت
چراغ دل به نور جان برافروخت
در ادامه معنای واژه فکرت بودیم.
تمامی انسان ها دارای فکرت هستند، و این فکرت در کنار جان دو ودیعه و هدیه الهی برای انسان هستند. فهمیدیم که فکرت به معنای عقل و خرد است. حال ممکن است سوال شود که مراد از عقل چه نوع عقلی است؟ آیا عقل حسابگر و یا عقل قدسی و اشراقی؟ باید گفت که عقل واحد است و این ها مراتب و درجات و جلوه های عقل هستند. انسان در مسائل مادی با عقل حسابگر رشد می کند و در مسائل معنوی نیز با اشراقات و عقل موهبتی. به هر صورت این عقل است که میزان اصلی برای انسان است.
وجود عقل و خرد فطری است، یعنی احتیاجی به دلیل ندارد. همه افراد در نزد خودشان وجود عقل را حاضر دارند. ابتدا استناد می کنم به یک گفتار از رنه دکارت، حکیم فرانسوی مائه هفدهم میلادی، ایشان در رساله گفتار در روش به کارگیری عقل، چنین گفته اند که: اگر در میان مردم، یک چیز به عدالت توزیع شده باشد، این عقل است، زیرا همه اذعان دارند که به اندازه کافی از آن بهره مند هستند. همچنین ایشان اعتقاد دارند که همگان در داشتن عقل با یکدیگر مشترک هستند و آنچه که شخصی را از شخصی دیگر متمایز می کند، به کارگیری از عقل است.
سعدی علیه الرحمه همین مطلب را در کتاب بسیار گرامی گلستان با لطافت خاصی بیان می کند: همه کس را عقل خود به کمال نماید و فرزند خود به جمال و در ادامه چنین می سراید:
گر از بسیط زمین عقل منعدم گردد/ بخود گمان نبرد هیچکس که نادانم
با این اوصاف می توان برهانی را به صورت قیاس شرطی برای وجود عقل برای انسان اقامه کرد:
اگر انسان دارای عقل نبود/ آنگاه لازم می آمد که هیچ تغییر و تحولی نکند. و مانند سایر حیوانات که از ابتدای خلقتشان تا اکنون به همان شیوه زندگی می کنند، انسان نیز یکسان و زیست می کرد. تالی باطل است، پس مقدم هم باطل است و دلیل ملازمه را با تحول انسان چه در دخل و تصرف مادی و طبیعی و چه در سیر و سلوک معنوی می توان اثبات کرد.
پس عقل نداشتن انسان باطل است، در نتیجه انسان دارای عقل و خرد است.
پس معنای مصراع اول روشن می شود:
به نام آن خدایی که دو موهبت به ما هدیه کرد. در واقع مصراع اول حمد و سپاس از خدا است به دلیل هدیه این دو نعمت یعنی جان و فکرت.
محمدمهدی داور
1398/12/15
درباره این سایت